بسیاری معتقدند تجمع اجساد بعد از بلایایی طبیعی  موجب شیوع انواع بیماری‌ها در بازماندگان می‌شود؛ گمانه‌زنی‌هایی از قبیل بیماری‌زا بودن اجساد، بیماری‌های حاصله از آب آلوده و مواردی از این قبیل وجود دارد و که بار روانی منفی برای بازماندگان یک حادثه غم‌بار ایجاد می‌کند؛ موضوعاتی که به نظر می‌رسد صحت و سقم آن را باید از مراجع علمی پرس و جو کرد.

اگرچه در برخی موارد بلایا و فوریت‌ها غیرقابل پیش‌بینی هستند اما همواره مدیریت این شرایط اثر قابل توجهی بر کاهش خسارت های جانی و مالی دارد؛ آسیب­‌پذیری تابعی از پارامترهای حساسیت (تماس با شرایط نامساعد محیطی و مخاطرات که منجر به رخداد بلایا می ­شود) و انعطاف­ پذیری (توانایی ایستادگی در برابر اختلالات ایجاد شده در بلایا و احیای و بازیابی) است.

مفهوم آسیب­‌پذیری به شناسایی افرادی که بطور مستقیم یا غیرمستقیم از یک مخاطره یا بلا متأثر می‌­شوند، کمک می‌­کند و یکی از مهمترین عوامل مؤثر بر آسیب‌­پذیری، فقر و عواقب آن (از جمله سوء تغذیه، مسکن غیربهداشتی، بی­ خانمانی و...) است؛ در بیشتر موارد کودکان، زنان و سالخوردگان آسیب‌­پذیری بیشتری از بلایا دارند.

اهمیت و ضرورت بهداشت محیط در بلایا موجب شد تا کار را از یکی از متخصصان امر جویا شویم  و چند و چون ماجرا و عواقب کار را پیگیر شویم به همین جهت گفت‌وگویی با رضا سعیدی  عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی انجام دادیم.

پیشگیری و کاهش آسیب از وظایف بهداشت محیط در بلایا است

 باشگاه خبرنگاران: درمواجهه با بلایای طبیعی مهم ترین اقدامات در چه حوزه های باید باشد؟

سعیدی: مدیریت خطرات مرتبط با بهداشت محیط در بلایا  از چهار جزء یا مرحله تشکیل می شود که شامل پیشگیری و کاهش آسیب، آمادگی،  پاسخ و  بازیابی است.

برخی از مهمترین اقدامات مرتبط با واحد بهداشت محیط در بلایا و فوریت‌ها شامل آبرسانی و تأمین آب آشامیدنی، بهداشت و ایمنی مواد غذایی، جمع‌­آوری و تدفین اجساد، کنترل حشرات ناقل بیماری ها، دفع فضولات، مدیریت فاضلاب، مدیریت پسماند عادی و پسماند پزشکی ویژه و آموزش بهداشت محیط است.

 باشگاه خبرنگاران: مهم‌ترین  خطر بهداشت محیطی بعد از وقوع بلایای را طبیعی را چه می دانید؟

سعیدی: مهمترین خطر دفع غیربهداشتی فضولات، شیوع بیماریهای عفونی با مسیر انتقال دهانی، کرم‌های روده‌ای است همچنین دفع غیربهداشتی فضولات محیط مساعد برای تکثیر حشرات ناقل بیماری‌ها (به ویژه مگس)، جوندگان و جانوران موذی ایجاد می­ کند؛ از این میان کودکان زیر 5 سال سوء تغذیه شایع در شرایط اضطراری این آسیب­ پذیری را تشدید می­‌کند همچنین گروه بعدی پرخطر سالخوردگان هستند و خستگی جسمانی نیز این خطر را افزایش می ­دهد.

 باشگاه خبرنگاران: چه راهکاری برای دفع فاضلاب در شرایط بلایا موثر است؟

سعیدی: برای دفع فاضلاب در شرایط بحرانی می‌توان از ۲ سیستم توالت‌های همگانی و خانوادگی استفاده نمود که برتری توالت‌های همگانی این است که دسترسی همگانی بطور مساوی برقرار خواهد بود و در زمان کافی می‌توان دسترسی افراد را به توالت خانوادگی که بهره برداری مناسب‌تری دارد، توسعه داد و در نهایت حفظ بهداشت در این توالت‌ها از درجه تضمین بالاتری برخوردار است.

در طی مراحل ابتدایی بروز حادثه، در صورت عدم وجود تسهیلات بهداشتی، دفع فضولات به صورت پراکنده انجام شده و فضولات در محیط پخش می­‌شود بنابراین اولین اقدام در این بخش تعیین جایگاه‌­های مناسب برای دفع فضولات و پاکسازی فضولات پراکنده در محیط است. بدین منظور کارگران باید وسایل و لباس مناسب در اختیار داشته باشند و فضولات به مکانی مناسب نیز چاهک منتقل و با آهک پوشانده شود.

توالت­‌های پیش‌­ساخته از جمله تجهیزات بهداشتی اولیه­‌ای هستند که در شرایط اضطراری مورد استفاده قرار می­‌گیرند.

 کلرزنی در شرایط اضطراری فراموش نشود

باشگاه خبرنگاران: یکی از مشکلات در زمان بروز بلایای طبیعی مسئله  تامین آب آشامیدنی بوده، برای حل این مشکل چه راهکاری مناسب است؟

سعیدی: در طی مراحل ابتدایی بروز حادثه، در صورت عدم وجود تسهیلات بهداشتی، دفع فضولات به صورت پراکنده انجام شده و فضولات در محیط پخش می­‌شود بنابراین اولین اقدام در این بخش تعیین جایگاه‌های مناسب برای دفع فضولات و پاکسازی فضولات پراکنده در محیط است؛ بدین منظور کارگران باید وسایل و لباس مناسب در اختیار داشته باشند و فضولات  به مکانی مناسب نیز چاهک منتقل و با آهک پوشانده شود.

برای هر خانواده حداقل یک ظرف ۱۰ تا ۲۰ لیتری جهت ذخیره آب باید تهیه شود این ظروف باید دهانه تنگ و دارای پوشش مناسب برای ذخیره و جابجایی باشند؛ در شرایط عدم دسترسی به آب آشامیدنی سالم تامین حداقل ۴ لیتر آب برای هر خانواده البته با توجه به جمعیت آنها ضروری است.

در صورت عدم دسترسی به آب آشامیدنی سالم از نظر میکروبی بایستی قرص و پودر کلر در اختیار خانواده‌ها قرار داد و نحوه استفاده از آن را به آنها آموخت. البته تامین آب توسط سازمان مسئول، سالم و پاک بودن آب را تضمین می‌کند؛ مقدار کلر آزاد در شرایط اضطراری بین ۱-۲/۰ میلی گرم در لیتر مناسب می باشد و کلر باید به گونه‌ای باشد که مزه‌ای به آب ندهد.

 باشگاه خبرنگاران:  یکی از موارد موردتوجه مدیریت پسماند است، در این زمینه چه راهکاری را پیشنهاد می کنید؟

سعیدی: مديريت غیراصولی پسماند اثرات نامطلوب زيست‌محيطی نیز داشته و باعث آلودگی آب، هوا و خاک می شود؛ برای مثال روان شدن شيرابه پسماند در محل تلنبار يا دفن غيربهداشتی موجب آلودگی آب های سطحی و زيرزمينی می شود؛ مشکل ديگر در مورد سوزاندن پسماند در فضای باز و يا در دستگاه های زباله‌سوز غيراستاندارد است كه موجب آلودگی هوا می‌شود، خطرات مربوطه شامل آلودگی ناشی از دود و تهدید آتش‌سوزی ساختمان ها و مردم است.

 تأثیر نامطلوب دیگر عدم مدیریت اصولی پسماند‏، تضعیف روحیه مردم است. زندگی در یک محیط غیربهداشتی و کثیف منجر به دلسردی مردم و تضعیف انگیزه آنها در اصلاح شرایط اطرافشان می‌شود و موجب رواج رفتارهای غیربهداشتی در میان مردم می‌شود.

ظروف پلاستیکی در بلایای طبیعی مناسب نیستند

 باشگاه خبرنگاران: استانداردی برای مدیریت پسماند وجود دارد؟

سعیدی: در شرایط وقوع بحران، سطل‌ها یا ظروف مشترک‏، برای نگهداری پسماند و پیشگیری از پراکندگی آن به وسیله باد و یا حیوانات بکار برده می‌شود. این ظروف باید به آسانی قابل حمل باشند. به طور کلی ظروف پلاستیکی برای این منظور مناسب نیستند، زیرا به وسیله باد به اطراف پرتاب شده‏ و ممکن است مردم از آنها در کاربردهای دیگر استفاده کنند.

یک راه حل معمول، استفاده از بشکه‌های نفت که از وسط بریده شده، است؛ کف این ظروف باید سوراخ شود تا شیرابه اجازه خروج یافته و از استفاده آنها برای سایر منظورها نیز جلوگیری شود؛ در کاربرد ظروف مشترک، یک ظرف 100 لیتری برای هر 50 نفر در مناطق مسکونی‏، هر 100 نفر در مراکز تغذیه و هر 10 غرفه فروش لازم است؛  ظروف مشترک باید با تناوب روزانه تخلیه شوند.

در مرحله پاسخ فوری به ندرت از ظروف خانوادگی استفاده می‌شود، زیرا به سیستم جمع‌آوری و حمل و نقل گسترده نیاز داشته و تعداد ظروف مورد نیاز زیاد است و در این میان مدیریت صحیح پسماند پزشکی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. برای اینکار باید توجه داشت که تنها 25-10 درصد پسماند پزشکی دارای خطر ویژه است.

اجساد در بلایای طبیعی بیماری زایی نمی‌کنند

 باشگاه خبرنگاران:چه راهکاری  برای دفن اجساد در بلایا و فوریت‌ها مناسب می دانید؟

سعیدی: پس از رخداد برخی از بلایا از جمله وقوع زلزله، ممکن است اجساد فراوانی بر جا مانده باشد. علیرغم بسیاری از شایعات و فرضیات غلط، تماس با اجساد انسانی، بجز در موارد خاص، خطرات بهداشتی جدی ایجاد نمی‌کند.

 اجساد باید در منطقه‌ای با فاصله‌ای مناسب (ترجیحاً آرامستان اجتماع)، توسط خانواده متوفی به روشی که تا حد ممکن به فرهنگ معمول و اعمال مذهبی آنها نزدیک است، دفن شوند.

در بسیاری از موارد این فرض اشتباه وجود دارد که در صورت عدم دفن سریع اجساد، بیماری مسری شیوع می‌یابند در واقع در بیشتر موارد، خطر بهداشتی مرتبط با اجساد، ناچیز است.

 کلام پایانی

در حالت کلی بعد از رخداد بلایا و فوریت‌ها، واحد بهداشت محیط نقش مهمی در تأمین بهداشت جامعه ایفا می‌کند و باید با تأکید بر پیشگیری و کنترل بیماری‌های مسری و کنترل تماس با مواد خطرناک، خدمات ضروری مربوطه را ارائه دهد.